نحوه بیان مسئله تحقیق و نگارش آن
محقق در این مرحله آماده مى‌شود مسئله را آنطور که یافته است تعریف نموده، اهداف تحقیق خود را بیان نماید. او باید این مطالب را بنویسد و در بخش تعریف مسئله تحقیق خود قرار دهد. آنچه دراین بخش آورده مى‌شود به ماهیت و اندازهٔ تحقیق بستگى دارد و ممکن است از یک بند (پاراگراف) تا چندین صفحه را شامل شود. در بیان مسئله و تعریف آن محقق باید به نکات زیر توجه کند:
- صورت مسئله باید به شکل سؤالى نوشته شود و از بیان آن بصورت عبارت کلى یا جملات خبرى خوددارى گردد؛ زیرا نگارش آن بصورت سؤالى باعث جلب توجه محقق به مجهول و تلاش براى معلوم کردن آن مى‌شود؛ مثلا‌ً بجاى اینکه براى عنوان مسئله تحقیق بگوید بررسى عوامل مهاجرت روستائیان شهرستان الف بهتر است بگوید عوامل مؤثر در مهاجرت روستائیان شهرستان الف کدام هستند؟. البته کاربرد عبارت بررسى عوامل مهاجرت روستائیان شهرستان الف براى عنوان گزارش تحقیق مناسب است، ولى براى عنوان مسئله تحقیق که محقق چیزى دربارهٔ آن نمى‌داند، مناسب نیست.
- مسئله باید بطور واضح تعریف گردد و از کاربرد واژگان و اصطلاحات مبهم و دوپهلو خوددارى شود. همچنین، از بیان اصطلاحات و توضیحات تکرارى باید پرهیز کرد تا اصل بر اختصار توأم با وضوح و روشنى مسئله باشد.
- از کاربرد اصطلاحات و واژگان ارزشى باید خوددارى شود. محقق در بیان مسئله نباید به داورى بپردازد یا اقدام به کاربرد واژه‌هایى کند که واقعیت را منعکس ننموده یا باعث غلو مى‌شود. همچنین از کاربرد القاب و عبارات تکریمى بى‌مورد یا توهین‌آمیز باید خوددارى شود.
- اصطلاحات و مفاهیم اختصاصى و تخصصّى باید تعریف شود. اصولاً هر مسئله تحقیقى و هر موضوعى به دلیل وابستگى به حوزهٔ خاص معرفتى داراى واژگان و اصطلاحات و مفاهیمى تخصصّى و اختصاصى است که محقق باید آنها را تعریف کند تا خواننده در ابهام و سردرگمى باقى نماند. بعلاوه محقق باید باور کند که خیلى از مفاهیمى را که او مى‌داند و اختصاصى اوست ممکن است دیگران - حتى هم‌رشته‌اى‌هایش - ندانند؛ باید مسئله را از زاویه دید دیگران ببیند و اصطلاحات و مفاهیم نامأنوس یا مبهم را تعریف نماید.
- سؤالات ویژه تحقیق باید نوشته شود. براى جهت‌گیرى بهتر تحقیق، محقق مى‌تواند سؤال اصلى تحقیق یا سؤال مادر را خرد کرده، از درون آن سؤال ویژه و اختصاصى را استخراج کند. این سؤالات ناظر بر هر یک از ابعاد مسئله یا متغیرهاى توصیفى یا علّى تهیه مى‌شوند؛ یعنى محقق مى‌تواند به تعداد ابعاد و متغیرهاى مستقل یا به تعداد متغیرهاى توصیفى سؤال ویژهٔ تحقیق مطرح کند.
روش نگارش و ارزیابى مسئله تحقیق
محقق براى بیان مسئله تحقیق و نگارش آن باید به ترتیب زیر اقدام کند:
۱. صورت مسئله را به شکل سؤالى بنویسد.
۲. مقدمه‌اى کلى درباره اینگونه مسائل و ضرورت انجام دادن تحقیق موردنظر خود بنویسد (در واقع فلسفهٔ تحقیق خود را توضیح دهد).
۳. ابعاد، ویژگى‌ها و صفات و حدود مسئله مورد مطالعه را شرح دهد.
۴. ادبیات و سوابق مسئله تحقیق را بیان کند.
۵. فهرست متغیرها و معرّف‌هاى مورد مطالعه و مدل‌هاى تبیینى نظرى را به شرحى که گفته شد ذکر نماید.
۶. سؤالات ویژهٔ تحقیق را فهرست کند.
۷. به هدف یا اهداف تحقیق خود اشاره نماید.
۸. نتایج و دستاوردهاى پیش‌بینى شده تحقیق را اظهار کند.
محقق براى اطمینان از انجام دادن امورى که براى نگارش و بیان مسئله تحقیق لازم است، مى‌تواند جدول کنترل (Check-List) را تهیه نموده، به ارزیابى آن بپردازد.
کنترل و ارزیابى نگارش مسئله تحقیق
| ردیف | شرح | بلی | خیر | ملاحظات | |||||||||
| ۱ | آیا صورت مسئله به شکلى سؤالى نوشته شده است؟ | ||||||||||||
| ۲ | آیا در مقدمه توضیحى دربارهٔ مسئله و اهمیت و ضرورت تحقیق آورده شده است؟ | ||||||||||||
| ۳ | آیا ابعاد، ویژگى‌ها و حدود مسئله تحقیق بیان شده است؟ | ||||||||||||
| ۴ | آیا ادبیات و سوابق مسئله ذکر شده است؟ | ||||||||||||
| ۵ | آیا فهرست متغیرها و معرّف‌ها و مدل‌هاى مربوط به آن تهیه و بیان شده است؟ | ||||||||||||
| ۶ | آیا سؤالات ویژهٔ تحقیق تدوین و بیان شده است؟ | ||||||||||||
| ۷ | آیا به هدف تحقیق دستاوردهاى آن اشاره شده است؟ | ||||||||||||
| ۸ | آیا بیان مسئله از وضوح برخوردار است؟ | ||||||||||||
| ۹ | آیا از کاربرد واژه‌هاى دوپهلو، شرطی، ارزشى و داورى‌هاى ایدئولوژیک پرهیز شده است؟ | ||||||||||||
| ۱۰ | آیا اصطلاحات و مفاهیم بخوبى تعریف شده است؟ |
محقق در این مرحله آماده مى‌شود مسئله را آنطور که یافته است تعریف نموده، اهداف تحقیق خود را بیان نماید. او باید این مطالب را بنویسد و در بخش تعریف مسئله تحقیق خود قرار دهد. آنچه دراین بخش آورده مى‌شود به ماهیت و اندازهٔ تحقیق بستگى دارد و ممکن است از یک بند (پاراگراف) تا چندین صفحه را شامل شود. در بیان مسئله و تعریف آن محقق باید به نکات زیر توجه کند:
- صورت مسئله باید به شکل سؤالى نوشته شود و از بیان آن بصورت عبارت کلى یا جملات خبرى خوددارى گردد؛ زیرا نگارش آن بصورت سؤالى باعث جلب توجه محقق به مجهول و تلاش براى معلوم کردن آن مى‌شود؛ مثلا‌ً بجاى اینکه براى عنوان مسئله تحقیق بگوید بررسى عوامل مهاجرت روستائیان شهرستان الف بهتر است بگوید عوامل مؤثر در مهاجرت روستائیان شهرستان الف کدام هستند؟. البته کاربرد عبارت بررسى عوامل مهاجرت روستائیان شهرستان الف براى عنوان گزارش تحقیق مناسب است، ولى براى عنوان مسئله تحقیق که محقق چیزى دربارهٔ آن نمى‌داند، مناسب نیست.
- مسئله باید بطور واضح تعریف گردد و از کاربرد واژگان و اصطلاحات مبهم و دوپهلو خوددارى شود. همچنین، از بیان اصطلاحات و توضیحات تکرارى باید پرهیز کرد تا اصل بر اختصار توأم با وضوح و روشنى مسئله باشد.
- از کاربرد اصطلاحات و واژگان ارزشى باید خوددارى شود. محقق در بیان مسئله نباید به داورى بپردازد یا اقدام به کاربرد واژه‌هایى کند که واقعیت را منعکس ننموده یا باعث غلو مى‌شود. همچنین از کاربرد القاب و عبارات تکریمى بى‌مورد یا توهین‌آمیز باید خوددارى شود.
- اصطلاحات و مفاهیم اختصاصى و تخصصّى باید تعریف شود. اصولاً هر مسئله تحقیقى و هر موضوعى به دلیل وابستگى به حوزهٔ خاص معرفتى داراى واژگان و اصطلاحات و مفاهیمى تخصصّى و اختصاصى است که محقق باید آنها را تعریف کند تا خواننده در ابهام و سردرگمى باقى نماند. بعلاوه محقق باید باور کند که خیلى از مفاهیمى را که او مى‌داند و اختصاصى اوست ممکن است دیگران - حتى هم‌رشته‌اى‌هایش - ندانند؛ باید مسئله را از زاویه دید دیگران ببیند و اصطلاحات و مفاهیم نامأنوس یا مبهم را تعریف نماید.
- سؤالات ویژه تحقیق باید نوشته شود. براى جهت‌گیرى بهتر تحقیق، محقق مى‌تواند سؤال اصلى تحقیق یا سؤال مادر را خرد کرده، از درون آن سؤال ویژه و اختصاصى را استخراج کند. این سؤالات ناظر بر هر یک از ابعاد مسئله یا متغیرهاى توصیفى یا علّى تهیه مى‌شوند؛ یعنى محقق مى‌تواند به تعداد ابعاد و متغیرهاى مستقل یا به تعداد متغیرهاى توصیفى سؤال ویژهٔ تحقیق مطرح کند.
روش نگارش و ارزیابى مسئله تحقیق
محقق براى بیان مسئله تحقیق و نگارش آن باید به ترتیب زیر اقدام کند:
۱. صورت مسئله را به شکل سؤالى بنویسد.
۲. مقدمه‌اى کلى درباره اینگونه مسائل و ضرورت انجام دادن تحقیق موردنظر خود بنویسد (در واقع فلسفهٔ تحقیق خود را توضیح دهد).
۳. ابعاد، ویژگى‌ها و صفات و حدود مسئله مورد مطالعه را شرح دهد.
۴. ادبیات و سوابق مسئله تحقیق را بیان کند.
۵. فهرست متغیرها و معرّف‌هاى مورد مطالعه و مدل‌هاى تبیینى نظرى را به شرحى که گفته شد ذکر نماید.
۶. سؤالات ویژهٔ تحقیق را فهرست کند.
۷. به هدف یا اهداف تحقیق خود اشاره نماید.
۸. نتایج و دستاوردهاى پیش‌بینى شده تحقیق را اظهار کند.
محقق براى اطمینان از انجام دادن امورى که براى نگارش و بیان مسئله تحقیق لازم است، مى‌تواند جدول کنترل (Check-List) را تهیه نموده، به ارزیابى آن بپردازد.
کنترل و ارزیابى نگارش مسئله تحقیق
ردیف شرح بلی خیر ملاحظات
۱ آیا صورت مسئله به شکلى سؤالى نوشته شده است؟
۲ آیا در مقدمه توضیحى دربارهٔ مسئله و اهمیت و ضرورت تحقیق آورده شده است؟
۳ آیا ابعاد، ویژگى‌ها و حدود مسئله تحقیق بیان شده است؟
۴ آیا ادبیات و سوابق مسئله ذکر شده است؟
۵ آیا فهرست متغیرها و معرّف‌ها و مدل‌هاى مربوط به آن تهیه و بیان شده است؟
۶ آیا سؤالات ویژهٔ تحقیق تدوین و بیان شده است؟
۷ آیا به هدف تحقیق دستاوردهاى آن اشاره شده است؟
۸ آیا بیان مسئله از وضوح برخوردار است؟
۹ آیا از کاربرد واژه‌هاى دوپهلو، شرطی، ارزشى و داورى‌هاى ایدئولوژیک پرهیز شده است؟
۱۰ آیا اصطلاحات و مفاهیم بخوبى تعریف شده است؟
