مبانی عمومی روش تحقیق
هدف «روشهای تحقیق» که شاخه ای از علم «روش شناسی»(2) است، فراهم آوردن و تعبیه نمودن ملاک، میزان معیارهایی است که فرد «محقق»(3) در صدد تحقیق برآمده و با شناخت تقابل «تجربه عامیانه»(4) و «تجربه علمی»(5) و تفکیک این دو از یکدیگر، آگاهانه در پی ایجاد شرایط تجربی علمی تلاش کند. روشن است که قلمرو معرفتی از این دست، هر پدیده قابل تجربه ای را می تواند در برگیرد و هر پدیده ای که مورد شناخت هر چند نسبی و ناقص باشد، ناشناختی نیست، بلکه هر ناشناخته ای قابل تحقیق است. حتی اگر هیچگاه به درک آن نایل نشویم. پس «جهان هستی» مورد اشاره انسانی همه در قلمرو روشهای تحقیق قرار می گیرد.
پس تحقیق جریانی است از جهل به علم که هیچ گاه به مطلق علم نخواهد رسید و همیشه در پی شناخت یک «مسأله»(6) در تلاش است. مسأله در حقیقت آغاز یک پروسه تحقیق است. این ادعا که در قول معروف «جاندیوئی»(7) با «روش حل مسأله»(8) معروف شده را، چه در تجربه عامیانه و چه در تجربه علمی می توان ملاحظه نمود. ذکر این روش به دو لحاظ قابل توجه است. یکی به لحاظ ساده بودنش و دیگری به خاطر توجه به جنبه های علمی داشتن و توجه به مشکلات پیرامون حیات نمودن.
مراحل روش حل مسأله
روش حل مسأله در پنج مرحله بازشناسی می شود:
1. برخورد به مشکل و یا مسأله که در مرحله آغازین و ضروری تحقیق است.
2. مرحله تشکیل «فرضیات»(9) زیرا که هیچ فردی جاهل مطلق نیست و بالضروه در برخورد به مشکل، فرضیات و «پیش فرض»(10)هایی که عمدتا آزمایش نشده و خام هستند را در «ذهن»(11) تجربه می کند.
3. مرحله «جمع آوری داده ها»(12) که اطلاعات لازم برای بررسی و «آزمایش»(13) فرضیات گردآوری می شود.
4. مرحله آزمایش که آنرا در اصطلاح «تجربه و تحلیل داده ها»(14) می گویند.
5 . و نهایتا آخرین مرحله که «استنتاج»(15) یا نتیجه گیری است فرا می رسد.
روش فوق مانند هر روش دیگر تحت عنوان کلی روشهای تحقیق مورد بررسی قرار می گیرد، در صورتی که عنوان کلی روش شناسی، موضوعهای «فلسفه شناخت»(16) و یا «شناخت شناسی»(17) را به مداقه می گذارد، به عبارت دیگر در مبحث کلی تر روش شناسی، مباحثی از این دست مورد بررسی قرار می گیرند:
1. آیا انسان توانائی شناخت دارد؟
2. آیا جهان هستی قابل شناخت است؟
3. اگر انسان توانایی شناخت دارد و جهان نیز قابل شناخت است، حد، میزان و وسائل و طرق شناخت کدام هستند؟
در حقیقت مبحث روشهای تحقیق، وظیفه بررسی قسمتهایی از سئوال سوم را به عهده می گیرد، یعنی بحث پیرامون وسائل و طرقی که در شناخت حقیقت مناسبترین و «اصلح اند»(18) و اما از مهمترین مکاتب روششناسی موجود، یکی «اثبات گرایی»(19) و «اثبات گرایی نو»(20) است که عمدتا مختصات معرفت علمی را والاترین معرفت تلقی می کنند و در برابر این «چشم انداز»،(21) اندیشه «تفسیرگرایی»(22) به باور و بصیرت مبتنی بر فهم و تفسیر نمادی انسان باور دارد.(23)
مراحل تحقیق
عملیات تحقیق با حرکت علمی ویژه ای آغاز می شود و دارای مراحل و مقاطعی است که یکی پس از دیگری باید طی شوند. محقق در هر مرحله نیازمند به انجام عملیات مستقلی است که به صورت متوالی، در عین جدائی هر مرحله با مرحله قبل و بعد انجام گیرد و البته پس از ارزیابی یک مرحله و اطمینان به صحت و تمامیت آن وارد مرحله ای دیگر می شود.(24)
با توجه به نیت عملی روش حل مسأله، دریافتیم که مراد و هدف از تحقیق ارائه راه حل یک مشکل یا معضل است و آنرا در پنج مرحله از هم مجزا نمودیم. هر تحقیق در چارچوب هر علمی به نوبه خود خواه به مبادی گفته شده مذکور باور داشته و یا نداشته باشد ناگزیر از پنج مرحله عمده تشکیل شده است. اگر به یاد آوریم که وجه مشخصه یک تحقیق علمی، به کارگیری تجربه علمی و تفکیک آن از تجربه عامیانه است، اکنون با دو سئوال دیگر روبرو می شویم؛ نخست اینکه شاخصها و خصوصیات تجربه علمی چیست؟ و دوم اینکه به کارگیری این میزان، یعنی تجربه علمی چه نتیجه خاص و ویژه ای در پی خواهد داشت؟ سوال نخست را به تدریج در طول این بحث بررسی خواهیم کرد، و اما نتیجه خاصی که به کاربردن موازین روش تحقیق برای محقق در پی دارد، خود مقوله مفصلی است که در اینجا تنها به دو مفهوم عمده در این رابطه خواهیم پرداخت.
مهمترین ادعای روش تحقیق که تمام علوم بر آن مبتنی هستند، در این جمله خلاصه می شود که این روشها می توانند محقق را به واقعیت یک پدیده نزدیکتر و به عبارتی دیگر، نقاط مجهول را برای وی کمتر و او را به روشی نسبتا درست تر هدایت کنند. هر چه نتیجه کار محقق از خط تقابلی جهل به علم، نزدیکتر شود، درجه اطمینان نتیجه کار وی نیز بالاتر خواهد بود. پس مهمترین نتیجه خاص به کارگیری روشهای تحقیق برای محقق بالابردن درجه اطمینان به نتایج تحقیقاتی است. در اصطلاح روش شناسی این درجه اطمینان را دو مفهوم «اعتبار»(25) و «روائی»(26) به کار می بریم که بحث آنها را در جایی دیگر دنبال خواهیم نمود. بنابراین یکی از مهم ترین اهداف محقق، بدست آوردن و حفظ نمودن اعتبار و روائی در هر گام از تحقیق است.
حال با توجه به مراتب فوق مهم ترین وظیفه پژوهشگر در فصل اول تحقیق، بایستی ایجاد اعتبار و روائی در سئوالات همان فصل باشد و مهم ترین مقوله در شروع تحقیق نیز، ویرایش موضوع و یا عنوان تحقیق می باشد. ویرایش یک عنوان در دو مرحله انجام می گیرد. به دیگر سخن محقق برای دست یافتن به روائی و اعتبار، بایستی موضوع را از دو قالب اصولی عبور دهد و با توجه به این دو مرحله ویراستاری موضوع، آنگاه برای نگارش فصل اول همت گمارد.
قابل توجه است که هیچ تحقیقی بدون نگارش فصل اول امکان شروع یافتن را پیدا نخواهد نمود و هیچ ارزیاب و استاد مشاوری هم نمی تواند هیچ گونه هدایتی انجام دهد مگر با مطالعه دقیق فصل اول تحقیق. فصل اول تحقیق معمولاً مراحل اول و دوم «روش حل مسأله» را در خود می پوشاند.(27)
ما در اینجا عناوین هر مرحله و کلیات مربوط به آن را مطرح می کنیم تا دیدی اجمالی از کل مراحل تحقیق برای خواننده حاصل شود او به صورت کلی بداند و دریابد که چه کارهایی را باید انجام دهد کل تحقیق معمولاً هشت مرحله را به شرح زیر طی می کند:
1. تعیین موضوع
غرض از موضوع، عنوان یا مسأله ای است که ما قصد بررسی و روشن کردن ابعاد و جوانب آن را بر عهده گرفته ایم و ممکن است موضوع تحقیق امری سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، مذهبی، اخلاقی، علمی، تاریخی و ... باشد. در همه حال با توجه به محدودیت عمر سعی بر این است اهمیت و اولویت آن را مورد توجه و عنایت قرار دهیم. ببینیم درد و مشکل امروزی جامعه چیست و چگونه می توان آن را رفع و درمان کرد.
2. تعیین مرز موضوع
موضوعات تحقیق معمولاً صورت کلی دارند و عناوین فراگیر و پردامنه هستند و محقٌق ناگزیر است موضوعی را که بر می گزیند محدود کند، چارچوب های آن را در نظر گیرد، مرزها و حدود آن را مشخص کند تا در ضمن بررسی در جوانب و ابعاد آن غرق و سردرگم نشود و به کارهای زائد و وقت گیر نپردازد، او در حین تحقیق همواره باید خود را در همان مرز و چارچوب محصور نگه دارد، مگر آنکه ضرورت های جدیدی او را وادارند که از مرز تعیین شده بیرون آید و بررسی بعد جدیدی را در کنار خود وارد نماید. غرض این است که حدود و مرز تحقیق قبل از اقوام اصلی و اساسی در تحقیق باید معلوم گردد.
3. تهیه اطلاعات
محقق برای دستیابی به حقیقتی، اثبات یا رد نظریه ای نیازمند به کسب اطلاعات است این اطلاعات شامل:
گاهی از طریق مطالعه و بررسی کتب و اسناد و منابعی که در این زمینه وجود دارند بدست می آیند که در آن صورت تهیه منابع، مطالعه آنها، فیش برداری و استخراج مطالب از منابع مطرح و مورد نظر است که هر کدام نیازمند شرح و بررسی جداگانه ای است و ما درباره آنها بحث خواهیم کرد. و زمانی از طریق تجربه، آزمایش و عمل، استفاده از پرسشنامه ها، بررسی اسناد و منابع مادی و غیرمادی، تحلیل مسائل، تجزیه و ترکیب آنها اطلاعات لازمه را بدست می آورد. و البته در هر دو مورد بکارگیری تفکر و تعقل در امور، مشاهده و ملاحظه اینکه حقایق چگونه جریان پیدا می کنند و دقت و تمرکز اندیشه در جمع آوری اطلاعات لازم نقش اساسی دارند.
4. تدوین اطلاعات
پس از جمع آوری اطلاعات که بیشترین وقت محقق را به خود اختصاص می دهد ضروری است آنها را دسته بندی کنیم و هر دسته از اطلاعات را در جای خود قرار دهیم مثلاً در بررسی علل اعتیاد، ممکن است اطلاعات به دست آمده نشان دهند که این امر دارای علل سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی باشند. در این مرحله سعی داریم هر قسمت از اطلاعات به دست آمده را در جای خود قرار دهیم و میزان این اطلاعات را اجمالاً ارزیابی کنیم و در این راه مباحث نزدیک به هم در کنار هم قرار می گیرند مثلاً علل سیاسی در یک قسمت، علل فرهنگی در قسمت دیگر، علل اقتصادی و...نیز در جای خود قرار خواهند گرفت.
5 . تهیه فرضیه
غرض از فرضیه، یا گمانه، عبارت است از حاصل ایجاد پیوند موقت بین دو یا چند نمود بگونه ای که ایده ای و یا طرز نگرشی جدید در ذهن پدید آورد. این امر از طریق مطالعه در اطلاعات دسته بندی شده و تعمق در آنها حاصل می شود. مثلاً از تعمق در اطلاعات مربوط به جنبه های اجتماعی اعتیاد، شاید این مسئله به ذهن خطور کند که خانواده یا اجتماع در پدید آمدن آن نقش اساسی داشته است. فرضیه را حدس علمی نیز می نامند بدان خاطر که مبانی آن را با روش علمی به دست آورده ایم و تلاش و کاوش علمی ما که با استفاده از روشهای علمی صورت گرفته بود در این امر موثر بوده است.
6 . بررسی مجدد فرضیه
در این مرحله سعی داریم درباره فرضیه یا حدس علمی که با بکارگیری روش علمی برای ما حاصل شده است به تحقیق و بررسی بپردازیم. فرضیه خود را مورد آزمایش و عمل قرار می دهیم، درباره صحّت آن از نو به تحقیق می پردازیم، آن درباره دیگران و یا دیگر امور هم سرایت و مورد ارزیابی و آزمایش قرار می دهیم. به تجربه و ترکیب مسأله می پردازیم، سعی داریم مصداق های دیگری را در این مورد پیدا کنیم و عامل مربوطه را در آنها اثر دهیم، تا معلوم گردد، آنچه که حدس زدیم درست و قابل تطابق با واقع بوده است یا نه؟
7. تهیه اصل یا قانون
حاصل بررسی و تجدیدنظر در فرضیه به یکی از دو نتیجه زیر منتهی می شود:
الف) در می یابیم که حدس ها غلط بوده است. زیرا بررسی و تجدید نظر ما نشان داده اند که چنین امری به گونه ای وسیع مصداق ندارد مثلاً اگر فرضیه ما این بود که نابسامانی خانواده عامل اعتیاد است در اثر تجدید نظر در فرضیه تا اعمال آن در سطحی وسیع دریافتیم که خانواده نابسامان زمینه را برای اعتیاد فراهم نمی کند، از صد مورد خانواده نابسامان که مورد بررسی مجدد ما بوده اند تنها پنج مورد از افراد به چنین وضعی دچار شده اند و دیگر معتادان بر اثر عوامل دیگری که فقط ناشناخته اند معتاد شده اند، در چنین صورتی ناگزیریم به مرحله پنجم برگردیم تا حدس علمی دیگری را در سایه تعمق و بررسی به دست آوریم.
ب) حدس علمی ما بر اساس بررسی ها و تجدید نظرها درست بوده و مثلاً خانواده نابسامان عامل اصلی اعتیاد به حساب آمده و تجدید نظر ما در نتایج بدست آمده آن را ثابت کرده است، در چنان صورتی به یک نتیجه علمی، به یک اصل، یک قانون، یک حکم، یا یک مبنا دست یافته ایم (این نکته قابل ذکر است که کلمه اصل را در علوم انسانی و کلمه قانون را برای علوم خالص به کار می برند)
8 . دست یابی به نظریه یا تئوری
همان گونه که ملاحظه می کنیم کار تحقیق ما در مرحله هفتم که به اصل و نتیجه ای دست یافتیم تمام است اما یک محقق تنها به یک تحقیق و دست یابی به یک اصل یا قانون قناعت نمی کند، بلکه سعی دارد عمر خود را صرف تحقیقات گوناگون در زمینه مباحث مختلف مربوط به یک رشته علمی بکند و به اصول و قوانین متعددی دست یابد و نیز از یافته های محققان دیگر در این رشته اطلاع حاصل کند. در چنان صورت از ارتباط نزدیک بین اصول و قوانین کشف شده به دید و بینش و نظریهای دست پیدا می کند و خود فردی صاحب نظر و فیلسوف و گاهی تئوریسین می شود در این حال گفته می شود او به نظریه ای دست یافته است، همانگونه که ملاحظه می کنیم دست یابی به یک نظریه یا تئوری دستیابی به یک اصل یا قانون است. اصول برای افراد بدست آمدنی و قابل دفاع هستند در حالی که نظریه ها به سادگی پدید نمی آیند و توسط یک نفر همه گاه قابل دفاع نیستند.
9. نگارش و ارائه تحقیق
حاصل تحقیق بعدها به صورت نوشته ای در می آید و در اختیار علاقه مندان قرار می گیرد و این امر که تحت ضوابط و فنونی است ممکن است به صورت دست نویس، تایپ و یا چاپ و به صورت یک جزوه یا کتابی در آید.(28)
اینکه عرضه و ارائه تحقیق به چه صورت و تحت چه شرایطی و با چه کیفیتی باید باشد مساله ای است که از حوصله این مقاله خارج است.
در فصل دوم محقق ناگزیر است تا تعدادی درخور، از تحقیقات زیربط با موضوع خویش را کندوکاو نموده و نتیجه کار را در این فصل به عنوان «مرور متون تحقیقاتی»(29) ذکر نماید. مهم ترین وظیفه محقق در این فصل، بدست آوردن بصیرت هایی است پیرامون موارد ذیل:
1. نقاط ضعف و قوت تحقیقات دیگران.
2. پرهیز نمودن هرگونه تجربه تکراری غیرلازم.
3. توجه نمودن به توصیه های محققین قبلی.
به طور خلاصه در فصل اول بعد از ویرایش عنوان، مقدمات مطرح می شود و قالب تئوریک تحقیق بسته میشود، یعنی تاریخچه مطالعاتی مطرح می شود و موضوع تحقیق به عنوان یک مسئله، عنوان می گردد و فرضیات و اهداف و حدود کار مشخص می شود. در فصل دوم نیز تحقیقات مشابه، مطالعه و مرور می شود تا راه و بی راهه از هم تمیز بهتری یابند. حال در فصل سوم مهم ترین وظیفه محقق شناخت و انتخاب روش تحقیق بهینه خواهد بود. به بیان واضح تر، روش، فن و طرح تحقیق و تحلیل مناسب با موضوع، انتخاب می گردد طبیعتا اگر مطالب فصل اول و دوم، خوب وارسی و طبقه بندی نشده باشند، در فصل سوم، محقق قادر نخواهد بود که مناسب ترین راه رویارویی با مسائل پیشنهاد کند. محقق در فصل سوم، مطالب روش شناسی و روش تحقیق را درج خواهد نمود. این فصل در واقع مدخلی است برای سومین گام از مراحل «روش حل مسأله».
در فصل چهارم «جمع آوری داده ها»(30) یا اطلاعات جمع آوری شده را که مطابق با مرحله سوم «روش حل مسأله» است ارائه داده و نیز نتایج آزمایشات و یا عین استدلالات را مطرح نموده و به اصطلاح به «تجزیه و تحلیل داده ها»(31) می پردازد.
در فصل پنجم محقق با توجه به کلیات فصل اول و تجزیه و تحلیل بررسی ها و آزمایشات انجام شده در فصل چهارم، به استنتاج تحقیق پرداخته و نتیجه گیری نهایی را با توجه به فرضیات و اهداف تحقیق انجام می دهد، سپس برای محققین آتی، توصیه هایی را فراهم می نماید.(32)
منابع
1. قرآن کریم
2. آبراسون، جوزف هربرت، روش های تحقیق در پزشکی اجتماعی، ترجمه علی صادقی حسن آبادی، شیراز، دانشگاه شیراز، 1363.
3. اتسلند، پتر، روشهای تجربی تحقیق اجتماعی، ترجمه بیژن کاظم زاده، مشهد، آستان قدس رضوی، معاونت فرهنگی، 1371.
4. بت، جان، روشهای تحقیق در علوم تربیتی و رفتاری، ترجمه حسن پاشا شریفی و نرگس طالقانی، تهران، انتشارات رشد، 1371.
5 . تاجداری، پرویز، روشهای علمی تحقیق همراه با نظریه ارزشیابی، اصفهان، انتشارات آتا، 1369.
6 . تنهائی، حسین ابوالحسن، تاریخ اندیشه و نظریات جامعه شناسی از ابتدا تاکنون، جامعه شناسی در ادیان، جلد اول، یزد، انتشارات بهاباد، چاپ دوم، 1373.
7. تنهائی، حسین ابوالحسن و نکهت تنهائی، شیوه تنظیم رساله و پایان نامه، اراک، انتشارات ذره بین، 1375.
8 . دشتی، محمد، روش تحقیق در اسناد و مدارک نهج البلاغه، قم، نشر امام علی(ع)، بنیاد محترم امام رضا(ع)، 1368.
9. قائمی، علی، روش تحقیق، انتشارات امیری، دوم، 1372.
10. واتسن، لیال. فوق طبیعت، ترجمه شهریار بحرانی و احمد ارژمند، تهران، امیرکبیر، چاپ سوم، 1369.
پی نوشت ها
1. Research methods
2. Methodology
3. Researcher
4. Common Experience
5. Scientific Experience
6. Problem
7. John .D.
8. Problem Solving Method
9. Hypotheses
10. Presupposition
11. Mind.
12. Data
13. Experimental
14. Data Analysis
15. Conclusion
16. egdelwonK fO yhposolihP
17. ygolometsipE.
18. Fillest.
19. Positivism
20. Neo Positivism
21. Perspective
22. Inter Pertatinism
23. برای مطالعه بیشتر پیرامون مباحثات روش شناسی ر. ک . تنهائی، ج 1، «نظریات جامعه شناسی»، گناباد، مرند یزد، چاپ دوم، 1374.
24. قائمی، علی، روش تحقیق، انتشارات امیری، دوم، 1372، ص 96.
25. Validity.
26. Reliability.
27. تنهائی، ج 1، جواد نکهت، شیوه تنظیم رساله و پایان نامه، انتشارات ذره بین، پاییز 1375، ص 26.
28. روش تحقیق، علی قائمی، ص 100.
29. تنهایی، ج 1، جواد نکهت، شیوه و تنظیم رساله و پایان نامه، ص 27.
30. Review Of The Literature.
31. Data Collection.
32. Data Analysis
